Ang pag-umol kang Edgar Matobato

Sheila S. Coronel / Philippine Center for Investigative Journalism

(Sheila Coronel’s “The Making of Edgar Matobato” was first published by the Philippine Center for Investigative Journalism on 17 January 2025. This is its Cebuano translation).

KAHIBULONGAN nga buhi pa gihapon si Edgar Matobato.Nikompisal nga usa ka tirador alang sa Davao Death Squad, siya ang unang nibutyag bahin sa mga pagpatay nga matod pa gisugo ni kanhi Presidente Rodrigo Duterte. Sukad niadtong 2014, dihang gipreso ug bangis nga gitortyur siya sa kanhi niya mga kauban, nagsige na og tago-tago si Matobato. Sulod sa napulo ka tuig, gipabilin siyang buhi sa usa ka daw dili katuohang network: mga Katolikong pari kinsa nagtuo sa iyang pagkatubos, mga kanhi nag-alsang sundalo kinsa nanalipod kaniya, ug, usa niana ka higayon, mga guwardiya sa usa ka mohawaay nga presidente. Silang tanan mitabang kaniya paglikay sa gamhanang mga puwersa nga nagtinguha pagpahilom kaniya.

Karon, anaa si Matobato sa gawas, human nibiya sa nasud inubanan sa duha ka pari, usa ka peryodista, ug usa ka letratista gikan sa The New York Times. Kuyog ang iyang asawa, nisagop siya og bag-ong pagkatawo, patago nga niagi sa mga tugpahanan, ug nitugpa sa usa ka wala hinganling nasod. Usa kini ka walay takdang gidugayon nga paghunong sa iyang pagpadulong ngadto sa International Criminal Court sa The Hague, diin mahimong moatubang sa umaabot si Duterte sa pagdungog alang sa mga krimen batok sa katawhan (crimes against humanity).

^{Edgar Matobato sa Dambana ng Paghilom, usa ka handumanan alang sa extrajudicial killings sa La Loma Cemetery. Sa wala pa siya nibiya sa Pilipinas, iyang gihimamat ang mga pamilya sa mga biktima sa EJK ug nisaad nga tabangan silang mahatagan og closure. Hulagway kuha ni VINCENT GO} 

Ang iyang panaw, gikan sa usa ka rekrut ngadto sa usa ka bangis nga propesyon, ngadto sa pagka-whistleblower (tigbutyag sa daotang mga binuhatan), ngadto sa usa ka pugante, usa ka talagsaong sugilanon nga nagasalamin sa komplikadong kalambigitan sa nasod ngadto sa kabangis, gahom ug pagkatubos.

Dihang una kong nahimamat si Matobato usa niana ka igang nga buntag sa Pasko niadtong 2016, wala ko kalikay nga maghunahuna kung unsa kadugay nga ang usa ka ayom-ayom, tinago nga witness protection program makapabilin kaniyang luwas. Sa niaging tulo lang ka bulan, naukyab ang nasod sa iyang testimonya atubangan sa Senado sa Pilipinas. Dinha sa live nga telebisyon, nikompisal si Matobato sa iyang pagsilbing tirador alang sa Davao Death Squad sulod sa 24 ka tuig. Iyang gidetalye kung giunsa niya, ubos sa sugo ni Duterte, pagpatay ang mga suspetsadong kriminal ug gilabay ang ilang mga patayng lawas sa mangilngig nga mga paagi – gidam-ok sa kadalanan, gibahog sa mga buaya, o gilubong sa usa ka quarry.

Kadto ang unang mga adlaw sa pagkapresidente ni Duterte. Kada gabii, nagkatag ang mga nagkadugo nga patayng lawas sa kadalanan sa Manila. Gipagahom sa mga pamahayag sa presidente, ang kapolisan nagpamatay nga walay kahadlok nga masilotan, samtang ang mga nagmaskara nga armadong tawo naglikida sa gagmayng mamaligyaay og druga dinha sa labing pobreng mga dapit sa siyudad.

Hangtud nibarog si Matobato, ang dulom nga kalibotan sa mga death squad ug binayrang mamumuno sa dakong bahin wala nakita sa publiko. Ang iyang testimonya nilaksi sa salimbong niini. Iyang gihulagway, sa ngilngig nga detalye, kung giunsa sa kapolisan ug lokal nga opisyales pag-organisar, pagpondo, ug pagpadagan ang maong mga iskuwad. Ang iyang mga pagbutyag nipakita sa usa ka tinagoang ekosistema nga gipabiling buhi sa pagkagusbat sa atong nasod: ang gubaon nga sistema niini sa hustisya, ang pagkadesperado sa mga kabos, ug ang patuyang nga garbo sa gamhanang mga tawo kinsa nagtuo nga ang bangis nga puwersa mao ang sulbad sa mga sakit sa katilingban.

Unsaon nga Mahimong Tirador

NAKIG-ESTORYA KO KANG MATOBATO sa usa ka hilit nga Katolikomng compound, usa ka dangpanan nga halayo gikan sa kaguliyang sa Manila. Nagtuyatuya sa huyuhoy ang mga bungahoy, napuno sa awit sa kalanggaman ang hangin, ug hinay nga nagkanaas ang usa ka sapa nga nagtadlas sa nataran. Si Padre Albert Alejo, usa ka paring Hesuwita ug karaang higala, naghangyo nga idrayb nako siya didto aron makasaulog og Pamaskong Misa para sa kanhi tirador ug iyang asawa.

Nagpuyo ang magtiayon sa usa ka gamayng payag nga gisuksok sulod sa compound. Giatiman sila sa usa ka relihiyosong pundok ug gibantayan sa duha ka lalaki nga hilom apan makanunayong nagapaniid. Ang maong mga lalaki, matod pa, gikan sa Magdalo, usa ka partido politikal nga gitukod sa mga sundalo nga naglunsad og mga pag-alsa sa 2003 ug 2007 aron pagprotesta sa korapsiyon sa gobyerno ug sa militar.

Mainiton kaming giabiabi ni Matobato. Mubo, sumpok, ug lig-on ang panglawas, nagsul-ob siya og Bermuda shorts ug abohon nga kamiseta. Hinayon ang iyang tingog, ang iyang panlihok matinahoron, ug manggihunahunaon pa gani, lahi ra sa imong gidahom sa usa ka tirador.

Andam na ang paniudto sa among pag-abot. Naghikay si Matobato og humba, ang Bisaya nga bersiyon sa adobong baboy, nianang miaging gabii. Sayo pa aron mokaon, mao nga nanglingkod mi sa mga bangko sa gawas. Gipaandar nako ang akong recorder ug gihangyo siya sa pagsulti kanako sa iyang estorya.

“Edgar Matobato ang akong ngalan,” misugod siya sa Tinagalog. “Didto ko natawo sa Calinan, Tamayong, Davao City niadtong Hunyo 11, 1959. Usa ko ka mag-uuma sa una sa among barangay.”

Mga 1977, niya pa, dihang ang iyang amahan, usa ka membro sa Civilian Home Defense Force (CHDF), gipatay sa mga gerilyang komunista. “Gusto nila kuhaon ang iyang pusil. Giingnan sila sa akong amahan, ‘Kon kinahanglan ninyo ang akong pusil, ako kining ihatag ninyo basta dili lang ninyo unsaon ang akong pamilya.’”

Pero wala paminawa ang pakiluoy sa iyang amahan. “Gipahapa sa upat ka tawo ang akong amahan ug gilunggoan siya sa iyang ulo,” tininuod nga sulti ni Matobato. “Dayon ilang gibutang ang ulo sa kahoy nga estaka, nga morag flagpole.” Gisud-ong niya  samtang ang walay ulo nga lawas sa iyang amahan nahagba sa yuta.

Lisod makompirma ang sugid ni Matobato. Usa ka kanhi kadreng komunista nga aktibo sa Davao niadtong panahona niingon nga ang mga puwersa sa gobyerno migamit sa pagpanglunggo sa ulo isip porma sa psychological nga panghadlok. Ang mga gerilya nibalos pinaagi sa ilang kaugalingong pagpamatay, niya pa, pero lahi ang ilang mga pamaagi — naggamit sila og mga pusil o mga kutsilyo aron putlon ang ugat sa liog; wala sila nagapanglunggo og ulo. 

Bisan pa man, makadaghan na giasoy ni Matobato ang estorya sa paglunggo sa ulo sa iyang amahan — dili lang kanako, kon dili ngadto sa uban nga nagtinguha sa pagsumpaysumpay sa mga tipaka sa iyang kinabuhi. Independente man kini nga masuta o dili, kini ang kamatuoran kang Matobato — ang higayon nga, sa iyang panan-aw, nag-umol sa gipadulngan sa iyang kinabuhi.

Tin-edyer si Matobato dihang gipatay ang iyang amahan, ang kinamagulangan sa tulo ka magsoon. Ang pag-eskuyla usa ka luho nga halos dili niya maabot. “Moeskuyla ko kada Lunes, pagkahuman dili na,” matod niya. “Kay kon dili ko motrabaho, unsa man ang among kaonon?”

Sa 1982, nisulod si Matobato sa CHDF aron protektahan ang iyang baryo gikan sa mismong mga gerilya nga nagpatay sa iyang amahan. “Daghan kanila mga ‘netibo,’” niya pa, nagpasabot sa lumad nga mga Bagobo ug Manobo. Gibayran siya sa gobyerno og gamayng alawans nga 70 pesos kada bulan ug gihatagan siya og riple. Kadugayan, giasayn siya sa usa ka batalyon sa Army isip sakop sa usa sa civilian auxiliary unit nga nagsuporta sa mga operasyong kontra-insurhensiya.

Didto nakat-on si Matobato sa pagpatay. Pagka 1988, dihang napili si Rodrigo Duterte nga mayor sa Siyudad sa Davao, ang reputasyon ni Matobato isip manggugubat nadunggan sa usa ka opisyal sa kapolisan nga suod sa mayor. Dihang nagsugod sila pagtukod og “liquidation squad’” nga gitawag nga Lambada Boys — gihinganlan sunod sa usa ka popular nga sayaw nga Latino — si Matobato usa sa mga unang rekrut.

Nganong siya man? nangutana ko. “Ako ang ilang gipili kay nasayod sila nga wala koy kahadlok,” nagkanayon siya. Wala tuod siya nakaeskuyla, pero napamatud-an niya ang iyang kaandam mopatay ug ang iyang katakos nga motuman sa mga mando sa walay pagpangutana.

Nganong siya man? akong gipangutana ang iyang asawa, kinsa nagpabilin sa iyang kiliran bisan human siya nasayod nga usa siya ka binayrang mamumuno. “Nabuang ko sa pagkahigugma niya,” miingon siya, “Maayo siyang tawo. Wala nako siya tan-awa isip daotan. Gigamit nila siya kay ignorante siya. Gipahimuslan nila ang iyang kasuko nga ang iyang amahan gilunggoan og ulo ug wala gyod makaangkon og hustisya.”

Ang mga Gamot sa Kabangis

ANG ESTORYA NI MATOBATO dili mabulag sa dapit nga iyang gigikanan: ang Siyudad sa Davao, usa ka piskay nga dunggoanan nga gipalibotan sa halapad nga kabukiran sa tiilan sa Bukid Apo. Sa gawas sa urban nga sentro sa siyudad anaa ang mga banikanhong baryo diin ang mga pamilya sa mga Bisayang lumulupyo, taliwala sa kabalaka, nakigpanimuyo kauban ang mga tribong lumad, mga konsesyon sa logging, ug mga plantasyon sa saging. 

Ang iyang estorya mao usab ang estorya sa usa ka panahon — sugod sa hinapos sa katuigang 1970, ang pungkay sa balaod militar. Ang mga operasyong militar, proyekto sa gobyerno, ug pagkuyanap sa mga korporasyon nakasamok sa mga banikanhong komunidad sa Mindanao, hinungdan sa paglalin sa daghang katawhang lumad ug mga lumulupyo. Ang uban, sama sa pamilya ni Matobato, nagpakabuhi dinha sa gagmayng uma sa bukid. Ang uban namalhin ngadto sa mga barong-barong sa mga eskuwater erya sa kapatagan o nangita og trabaho sa mga plantasyon ug konsesyon sa logging. Ang mga abuso militar ug pagkahanaw sa panginabuhian nakadani sa daghan ngadto sa kawsang komunista.

Sa pagsugod sa katuigang 1980, ang Davao nahimong sentro pareho sa rebelyon ug kontra-insurhensiya. Ang siyudad mao ang laboratoryo sa Partido Komunista alang sa mga bag-ong dagway pareho sa dili-bayolente nga protesta ug armadong pakigbisog, lakip ang pakiggubat sa kasiyudaran. Alang sa militar, kini ang dapit nga sulayanan sa mga estratehiyang kontra-insurhensiya sama sa impiltrasyon sa han-ay sa mga rebelde ug sa ulahing bahin sa katuigang 1980, sa pagdeploy sa sibilyan nga mga “vigilante.”

Ang mga gerilyang komunista kusog nga nangrekrut gikan sa mga kabus sa siyudad, samtang ang konstabularya ug mga grupong paramilitar nangita sa mga suspetsadong rebelde. Si Duterte, usa ka dili kaayo ilado nga piskal niadtong panahona, nitumaw gikan niining kaguliyang isip usa ka isog, pragmatikong politiko. Uban sa suporta sa kapolisan, mga karaang politiko, ug mga komunistang rebelde, napili siya isip mayor.

Ang Negosyo sa Pagpamatay

SA SINUGDAN, mokita si Matobato og pipila ka libo sa kada tira. Siya ug ang iyang grupo naglihok gikan sa usa ka safehouse sa usa ka pobreng komunidad nga gitawag og Exodus, sa distrito sa Bankerohan sa Davao diin sila naghulat og mando. Ang ilang mga target kadaghanan mga kriminal – mga akusadong manlulugos, kawatan, kidnapper. Dinha sila mobanat sa mga lugar nga daghang tawo: mga mall, merkado, huot nga kadalanan. Ang natahasan nga tirador moduol sa target, mopusil, ug kalma nga molakaw padulong sa usa ka naghulat nga sakyanan.

“Sa usa ka adlaw, usahay naay pito ka banat, usahay upat,” ingon ni Matobato. “Wala gyod adlaw nga masero mi. Ug dili gyod mi madakpan – kauban namo ang mga polis. Kon naay makakita kanamo nga unipormadong polis, mohawa lang siya. Usa kanila ang mosenyas lang nga ato ni.” 

Sa katuigang 1980, ang Siyudad sa Davao nahimong gubot nga natad sa panagsangka. Ang mga komunistang gerilya gikan sa New People’s Army (NPA) maoy naghari sa mga eskwater erya sama sa Agdao, diin sila nagpatuman og mga kurpyu ug nagapatrolya kada gabii. Naila isip mga sparrow, ang mga tirador sa NPA nagapamusil sa mga polis ug ubang “kaaway sa katawhan” sa adlawng dako. Gipatunhay nila ang kahusay pinaagi sa pagwagtang sa mga impormer, mga malditong polis, ug mga kawatan, ug sa ingon nakuha nila ang suporta sa daghang pobreng Dabawenyo kinsa nagtan-aw kanila isip mga tigpanalipod batok sa usa ka abusadong estado.

Sa pikas bahin, nikusog ang mga paningkamot nga kontra-insurhensiya. Ang mga grupong paramilitar, mga sundalo ug lokal nga awtoridad nitarget sa mga gidudahang komunista. Nikaylap ang kriminalidad sanglit morag walay nagdumala. Nibanaw ang dugo sa siyudad, diin ang kabangis gibaslan og kabangis.

Isip mayor, si Rodrigo Duterte nisulod ning maong kaldero sa kalisang ug pagpanimalos. Gipalig-on niya ang gahom gamit ang mga pamaaging hinulaman gikan pareho sa mga taktikang militar ug gerilya, gigamit ang mga tirador sama kang Matobato aron pagpahamtang sa kahusay, sama sa mga gerilyang NPA nga nagpamatay sa mga mangguyoray og kabaw, mga kawatan, ug mga manlulugos sa mga komunidad nga kontrolado nila.

“Sa sinugdan, nagtuo ko nga nagtabang mi sa mga tawo pinaagi sa pagpuo sa mga daotan,” matod ni Matobato. “Sa kadugayan, gimandoan mi pagpatay sa mga tawong inosente. Makahibalo ka kay ang mga tawong inosente lahi sa mga kriminal manlihok. Pero dili ka makabalibad kay dili motugot niini ang mga opisyal sa kapolisan. Lahi nga klase ang maong mga opisyal. Wala silay kaluoy, mga tawo nga walay kalag.” 

Sa katuigang 1990, nikuyog sa liquidation squad ang mga kanhi rebeldeng komunista. Kauban si Matobato ug ubang tirador, nahimo silang bahin sa pagatawgon nga Davao Death Squad. Si Matobato ug iyang mga kauban opisyal nga gilista sa payroll sa siyudad isip “Auxiliary Service Workers,” ug gihiposan pa ni Matobato ang ID card nga nagpamatuod niini. Sa pagkatinuod, naghimo sila og mga asasinasyon, nga nagtarget dili na lang sa mga kriminal kon dili hasta sa mga kaatbang sa politika, mga gidudahang terorista, ug kadtong mga naa sa personal nga listahan ni Duterte sa mga tirahonon. Kini nga mga pagtira gihimo sa sekretong paagi, diin ang mga lawas sa mga biktima gilubong o gitambog sa dagat.

(Ang asoy ni Matobato gipamatud-an ni Arturo Lascañas; usa ka kanhi opisyal sa kapolisan ug membro sa death squad, kinsa mao pod ang handler sa tirador. Naghatag na si Lascañas og testimonya pareho sa Senado ug sa ICC.)

Samtang nisaka ang pagpamatay, nagsugod pagsungog ang konsensiya ni Matobato kaniya. “Usahay, sekreto akong mangayo og pasaylo sa akong mga biktima, ug moyamyam sa akong kaugalingon sa dili pa nako sila patyon, ‘Palihog pasayloa ko, nagtuman lang ko sa sugo.’”

Nahinumdom ang iyang asawa sa mga gabii human sa trabaho kanus-a mag-inusara siyang maglingkod sa balay, mag-inom og alak. Usa ka higayon, niya pa, nagtion kini og pusil sa iyang ulo, samtang nag-ingon nga gusto niya patyon ang kaugalingon.

Kadaghanang Dabawenyo ang nidawat sa klase sa frontier justice ni Duterte. Ilang gitan-aw ang mga pagpamatay isip presyo sa kaluwasan. Gikan sa 1998 hangtod sa 2015, usa ka human rights group ang nakadokumento sa kapin 1,400 ka mga pagpamatay sa death squad. Ug si Duterte mapagarbohong nanghambog nga ang iyang siyudad maoy labing luwas sa tibuok nasod. Alang sa daghang Dabawenyo, igo na ang maong pagpangangkon. Gibalikbalik nila siya pagpili og usab, nga nagpabilin kaniya sa gahom sulod sa 22 ka tuig.

Ang Paghinulsol sa Usa ka Mamumuno

NIANANG BUNTAG SA PASKO, giasoy ni Matobato ang daghang estorya sa pagpatay, sa tingog nga kalma, walay emosyon, nga morag nagbasa lang siya og lista sa mga palitonon sa tindahan. Gisuginlan ko niya bahin sa “eksibisyon” nga mga pagpatay: Pusilon ang usa ka biktima, dayon dunggabon sa dughan aron pagseguro nga patay na gyod siya. Gaposon ang iyang mga kamot ug puston ang iyang nawong sa packing tape sa dili pa itambog ang iyang patayng lawas dinha sa karsada, usahay uban sa karatula nga karton nga gisulatan, “Pusher” o “Holdaper.”

Nakat-on siya sa pagpatay sa ingon niining paagi gikan sa kapolisan, matod niya. Tuyo niini ang pagsabwag sa kalisang. Gikan usab sa mga polis siya nakat-on unsaon pagtagod-tagod sa patayng lawas sa biktima aron nga “kon tulo ka tawo ang imong gipatay, usa ra ka gamayng lubong ang imong kaloton.” 

Kining tanan makahadlok. Layo og tinan-awan si Matobato, panagsaon ra nganhi kanako. Pero kon dili bahin sa iyang mga krimen ang iyang gihisgotan, mopahiyom siya, maglakawlakaw aron tan-awon ang uban, ug ingon sa gaan ang paminaw.

“Kining tawhana usa ka niangkon nga mamumuno, daghan na kaayo siyang gipatay, dili na niya maihap og eksakto, ingon niya mga 50 na tingali,” gisulat nako sa akong notes nianang gabii. “Nag-ingon siya nga mga 300 na tingali ka tawo ang iyang gilubong sa quarry sa Ma-a sukad niadtong 1988. Niingon siya nga nagbasol na siya sa iyang mga gibuhat pero tungod kay kalma ug walay makitang pagbati sa iyang panagway, lisod mahibal-an kon duna ba gyoy tinuod nga paghinulsol…Naay namatay dinha sa kalag niining tawhana.”

Bisan dili ko hinimba nga Katoliko, nakapangutana ko bahin sa kahimtang sa kalag ni Matobato. Nagtuo ko nga dunay mga tubag si Padre Alejo. Sulod sa bayente-singko anyos, ang tirador usa ka roska sa bangis nga makina nga gipaandar sa kalisang ug dugo. Tinuod, migawas siya gikan sa kangiob aron mahimong saksi. Pero dili ba nakigduyog ka sa usa ka seryal nga mamumuno? Gipangutana nako si Padre Alejo samtang nagbiyahe mi pabalik sa Manila. Makakaplag ba og pagkatubos ang usa ka tawo nga daghan na kaayo og gipatay?

Paggawas gikan sa usa ka Death Squad

NIADTONG 2013, SI MATOBATO buot na mogawas. Nabug-atan na siya sa mga pagpamatay, partikular ang usa ka asaynment nga naglambigit sa tulo ka batan-ong babaye. Gisultihan siya nga sila mga drug dealer, pero nagduda siya nga wala silay mga sala. Ang ilang kamatayon nakahasol kaniya. Nagkadaghan ang mga gabii sa pag-alindasay, ug si Matobato, kinsa nag-edad na og singkuwenta kapin, nisulti sa iyang mga labaw nga tiguwang na siya para sa maong trabaho. 

Dihang wala na siya mopakita sa trabaho, nasayod siya nga panahon na lang ang paaboton ayha siya anhaan sa mga iskuwad lider. Nianang Hunyo 2014, natinuod ang iyang gikahadlokan. Gidala siya sa tulo sa opisyal sa polis ngadto sa estasyon, diin, sulod sa usa ka semana, walay puas siya nga gibun-og – usahay pinaagi sa ilang mga kinumo, ug sa ubang higayon gamit ang usa ka silya o ang kulata sa usa ka riple.

Buot nila nga mokompisal siya sa pagpatay kang Richard King, usa ka adunahang Sugboanon nga negosyante nga dili pa dugay gipusil dinha sa usa ka opisina sa Davao. Nagtuo si Matobato nga ang pagpatay gihimo sa mga polis ug death squad nga nagtinabangay, ug siya ang ilang itudlong mamumuno.

Bangis ang pagpamun-og. Nabungol si Matobato sa iyang tuong dalunggan ug nahiagom siya og bali sa iyang gusok. Usa niana ka gabii, gipaslakan ang iyang lubot og boka sa riple; sa kakusog sa paghapak, hapit siya nakuyapan. Gibuhian siya pagkasunod adlaw pinaagi sa tabang sa iyang uyoan, usa ka retiradong opisyal sa kapolisan.

Sa kahadlok nga patyon siya, si Matobato nilayas gikan sa Davao uban ang iyang asawa. Gamit ang kuwarta gikan sa mga paryente, nagbalhin-balhin sila sa Cebu, Leyte, ug Samar. Desperado, nagsulat siya kang niadto-Kalihim sa Hustisya Leila de Lima, nagkanayon nga gitortyur siya ug buot mopasaka og reklamo. Dihang walay nadawat nga tubag, niadto siya sa Manila, naglaom nga ang magsisibya nga si Ted Failon, usa ka Waray parehas niya, maminaw kaniya. Wala siya nakaatubang kang Failon. Nibalik siya sa Tacloban, diin nangayo siya og tabang sa Commission on Human Rights (CHR), pero ang opisinang rehiyonal, nga naigo sa kadaot gumikan sa bagyong Yolanda, niingon nga dili sila makaprotektar kaniya.

Gitambagan siya sa mga kawani sa CHR nga moadto sa departamento sa hustisya sa Manila. Miadto siya, ug niingon sa guwardiya sa may ganghaan pasulod,”Sir, membro ko sa Davao Death Squad ug buot ko nga mosurender.”

Gidala siya ngadto sa usa ka abogado kinsa niduso kaniya ngadto sa National Bureau of Investigation (NBI). Sa Septiyembre 2014, gibutang siya sa NBI sa usa ka safehouse sa gobyerno ubos sa witness protection program.

Ang mga imbestigador sa NBI nakapamatuod sa estorya ni Matobato, ug sa Agosto 2015, nirekomendar sa pagpasaka og mga kasong arbitrary detention ug torture batok sa lima ka opisyal sa kapolisan sa Siyudad sa Davao. Si De Lima, ang kalihim sa hustisya, nakahibalo bahin sa kasong torture ni Matobato apan nag-ingon siya kanako nga wala siya nakaamgo niadtong higayona sa giladmon sa iyang kalambigitan sa death squad.

Isip pangulo sa CHR niadtong 2009, si de Lima naghimo og mga hearing sa Davao, ug nanganti nga undangon ang estilong vigilante nga pagpamatay. Siya ug ang iyang grupo nagsugod paghabwa sa mga lawas nga gilubong sa quarry ni Laud apan wala nakapadayon kay usa ka huwes sa Davao ang wala mohatag kanila og search warrant. (Paglabay sa pipila ka tuig, si Matobato nitestigo nga gimandar ni Duterte nga likidahon siya kung magpadayon.)

Sa paglabay sa katuigan, ang mga paningkamot aron papanubagon si Duterte nadiskarel sa mga depekto ug kawalay interes sa burukrasya. Dugang pa, ang mga nasudnong politiko nagpakabuta sa pagpamatay sa Davao, ug gipalabi ang pagsalig kang Duterte aron makahatag og mga boto gikan sa iyang siyudad nga abunda sa mga boto. Ang uban naghunahuna nga ang mga pagpamatay sa Davao didto lang sa maong lugar ug dili hulga sa nasod. 

Sa kasamtangan, bisan luwas ubos sa witness protection, si Matobato dili pa gihapon makapadayag sa publiko sa iyang kamatuoran.

Santuwaryo ug Kaluwasan

SI DUTERTE NIDEKLARA sa iyang kandidatora pagkapresidente sa Nobyembre 2015. Wala giisip nga kinakusgang kaatbang, paspas siyang nakadani og dugang suporta ug pagka Abril 2016, ingon sa modaogay na siya. Nakuyawan si Matobato sa iyang kinabuhi. Sa tambag sa iyang abogado, nipahawa siya sa witness protection sa Mayo 4, wala na lay semana ayha ang eleksiyon.

Sa mao gihapong adlaw, giubanan ang magtiayon sa mga lalaking nakabarong ngadto sa departamento sa hustisya ug dayon sa usa ka hotel sa Manila. Human ang pipila ka adlaw, gikuha sila sa mga armadong lalaki aron dalhon sa ilang gituohan nga mao na ang ilang kamatayon. Gidala hinuon sila ngadto sa usa ka dakong balay sa probinsiya sa Bulacan. Ang mga lalaki, nga mga sakop sa Presidential Security Guard, nipasalig kanila nga luwas sila. Wala nasayod si Matobato nga gipadala sila subay sa sugo ni Presidente Aquino. Gisekreto sa presidente kini nga operesyon bisan sa iyang suod nga grupo apan kadugayan gisulti kini ngadto kang Antonio Trillanes IV, nga senador niadtong panahona.

Samtang nagkaduol ang inagurasyon ni Duterte, giubanan sa mga guwardiya si Matobato ug iyang asawa ngadto sa opisina sa Catholic Bishops’ Conference of the Philippines sa Intramuros. Nakuratan ang mga kawani pero ang mga pari dali-dali nga naghikay aron madala ang magtiayon ngadto sa compound usa ka simbahan sa siyudad. Gikan didto, gibalhinbalhin sila sa lainlaing pasilidad sa simbahan.

Ang desisyon sa paghatag kanila og kadangpan miagi og panagbangi. Ang Simbahang Katolika dunay taas nga tradisyon sa paghatag og santuwaryo, ilabi na panahon sa balaod militar. Apan si Matobato dili usa ka politikal nga sumusupak – usa siya ka niangkon nga mamumuno. Ang ubang pari nisuporta sa kampanya ni Duterte batok druga ug nabalaka nga nagtago sila og usa ka kriminal.

Nakigkita kang Matobato ang mga pari aron pagsuta sa iyang kamatinud-anon. Nakumbinser si Padre Alejo. Balik-balik nga niingon kaniya si Matobato, “Makadaghan ako nakasala. Daghan ang akong napatay. Pasagdi kung mapreso ko, o mapatay, o masilya elektrika. Ayha ko mamatay, buot kong makasulti sa akong nahibaloan.” 

Ang ubang kaparian nisuporta sa tinguha sa tirador nga magpadayag sa publiko. Apan nabalaka sila nga tan-awon ang ilang mga aksiyon isip politikal, ilabi na kay duha ka oposisyonistang senador, si de Lima ug kaubang nagpundar sa Magdalo nga si Trillanes, buot nga ipatestigo si Matobato sa usa ka pagdungog sa Senado.

Si Padre Alejo segurado nga si Matobato adunay misyon. Nahinumdoman niya si Pablo sa Tarsus, manlulutos sa mga Kristiyano, nga nakabig dinha sa dalan padulong sa Damascus. Si Longinus, ang sundalong Romano kinsa niduslak sa kilid ni Hesus gamit ang bangkaw panahon sa paglansang kaniya sa krus, sa ngadto-ngadto nahimong monghe ug usa ka martir sa pagtuo.

Ang pagkatubos posible, giingnan ko ni Padre Alejo samtang nagbiyahe mi sa naghuot sa trapikong kadalanan ug nagpadulong balik sa Manila.

Testimonya sa Senado

NIANANG GABII AYHA ANG IYANG TESTIMONYA, gibalhin si Matobato sa lawak sa usa ka hotel duol sa Senado. Pagkabuntag, niluhod siya aron mag-ampo uban sa iyang asawa ug kang Padre Alejo, naghawid sa usa ka larawan ni Birhen Maria.

Nagdako nga walay relihiyosong pagtudlo, si Matobato naglikay sa simbahan sa dakong bahin sa iyang kinabuhi. “Nahadlok ko motambong og Misa,” nagkanayon siya. “Mopatay ra gihapon ko pagkahuman, busa unsa may kapuslanan?” Ang kinadak-an niyang kahadlok, matod niya, labaw pa sa kamatayon mismo, mao ang mamatay nga wala makapadayag.

Nagtuo ang kaparian nga dunay tinuod nga mga hulga sa kinabuhi ni Matobato. Dili makapanalipod kaniya ang simbahan lang. Nisalmot ang partidong Magdalo, pinaagi sa paghatag og seguridad ug mga safehouse. Usa ka doktor ang nitambal sa pagdugo sa ginhawaan (internal bleeding) gumikan sa iyang pagkatortyur. Ang mga abogado niboluntaryo og legal nga tambag. Ang uban pa nitabang pinaagi sa mga safehouse ug laing suporta.

Ang ayom-ayom nga pundok sa kaparian, mga sundalong rebelde, ug mga sibilyan nakahimo ra gihapon sa pagpabiling luwas ug buhi sa magtiayon samtang sila gibalhinbalhin ngadto sa lainlaing tagoanan. Nahimo nila kini sulod sa niaging walo ka tuig.

Apan kining unang mga bulan mao ang labing dasok. Nagkataas ang ihap sa mga patay sa gubat ni Duterte batok druga ug ang presidente nakadawat og taas nga 80 porsentong approval rating. Bisan ang iladong nobelista nga si F. Sionil Jose nidayeg “sa pag-asdang ni Ginoong Duterte batok sa dunot nga status quo, nga nagsugod pinaagi sa gubat batok druga.” Daghan dinha sa Wala ang nidayeg sa mga atake sa presidente batok sa mga oligarko ug imperyal nga Amerika..

Usa ka aktibistang taga-Simbahan nagsulti kanako nga sa usa ka Misa nga gihimo alang sa mga biktima sa gubat batok druga, daghang manimbahay ang nagdumili pagdagkot og kandila para sa nangamatay. Sa mga komunidad nga grabeng pagkaigo sa gubat, niya pa, “ang uban nag-party pa gani aron pagselebrar sa pagpatay niadtong ilang gitan-aw isip mga salot, usa ka katilingbanong sakit.  Dugay nang napasagdan kini nga mga dapit, wala sila nahatagi og hustisya, ug ang mga pagpatay usa ka dagway sa hustisya alang kanila.”

Pagsukol dinha sa Kangioban

ATUBANGAN sa popular nga suporta alang sa mga pagpamatay, ang mga madre, pari ug pastor nag-ayom-ayom og mga paagi pagresponde gawas sa naandan nga mga pagbendisyon ug pahasubo. Gibayran nila ang gasto pagpalubong sa mga biktima sa gubat batok druga, gisuportahan ang mga inahan nga nabiyuda, ug naghatag og mga scholarship alang sa mga nailo. Gipasilong nila ang mga nahasi nga pamilya dinha sa mga seminaryo, mga kumbento, eskuylahan, ug orphanage. Ang uban nilihok pag-agni sa kapolisan ug mga gobyernong lokal nga dili hilabtan kadtong mga giamuma sa Simbahan, ug dalidaling nagpabarog og mga programa sa rehabilitasyon.

Niadtong 2018, nakaestorya nako si Sister Crescencia Lucero, usa ka malumo, hinayon manulti nga madre nga hilom nga nagtabang sa mga biktima sa kabangis sa estado. Niadtong panahona, nagsagop siya sa pipila ka dosenang pamilya ug kabahin siya sa usa ka sekretong network sa mga madre nga naghatag og santuwaryo. Ginabalhinbalhin nila ang mga pamilya sa mga kumbento, seminaryo, ug eskuylahan, ug gipaneguro nga dili sila magdugay sa usa ka dapit. Usa niana ka higayon, gikinahanglan nilang pinakalit nga mobakwit dihang ang gikatakdang pagbisita ni Duterte sa kasikbit nga lugar nakadani sa mas hugot nga seguridad ug sa maukitong panan-aw sa iyang advance team.

Akong gipangutana si Sister Cres unsa kadugay na siya naghimo sa ingon niining buluhaton. “Sukad adtong 1969,” miingon siya – ang tuig kanus-a gihimo niya ang iyang panumpa sa bokasyon.

Gawas sa Simbahan, ang pagsukol adunay daghang panagway. Sama nga ang mga death squad naglihok pinaagi sa mga tinago-tago nga network, usa ka katugbang nga sistema sa pagduyog ug pagsukol ang nitumaw. Ang mga abogado naghatag og legal nga hinabang. Ang mga doktor nagtambal sa mga nakalingkawas sa tortyur ug pagsulay sa pagpatay. Ang mga social worker, artista, ug musikero nagmaymay sa mga pamilyang nagbangotan ug nagpatunhay sa ilang mga estorya. Ang mga akademiko, peryodista, ug letratista nagdokumento sa mga pagpamatay.

Usa ka naglagiting nga hapon sa Hulyo 2017, nagtan-aw ko sa mga membro sa usa ka dance company nga nagpadagan og workshop para sa mga gapamaligya og druga, kinsa daghan ang nawad-an og mga minahal tungod sa gubat batok druga. Nanglayas sila sa ilang mga dapit pinuy-anan ug nidangop sa usa ka gambalay sa simbahan. Ang mga mananayaw niingon kanila nga magginunitay, bation ang koneksiyon, ang kabug-aton, ang paghikap. Adunay kahilom, ug dayon mga luha.

Ang social work school sa University of the Philippines nagsugod pagsubay sa ingon nga mga lihok, ug nakakaplag og 74 ka grupo nga nag-alkontra sa kampanya sa gobyerno. Usa ka taho sa 2019 nagkanayon, “Layo ra gikan sa hulagway sa pagdawat o kawalay mahimo, anaa ang pushback.” Kini nga mga grupo naglakip sa mga ministeryo sa simbahan ngadto sa mga human rights advocate, environmentalist, magtutudlo, ug organisasyong peminista.

Ingon sa gamay ra ang ilang lihok kon itandi sa halapad nga makinarya sa kabangis sa estado. Apan naamgohan nako nga sama nga ang usa ka tinago nga sistema sa mga death squad lawom nga nahiluna sa sekretong bahin sa katilingban, anaa usab ang usa ka katugbang nga kalibotan sa pagsukol – konektado, nakagamot, ug hilom nga nagasupak sa pagkabuak nga nagpalibot kanila.

Human ang Walo ka Tuig

Dihang unang nitestigo si Matobato, daw imposible nga mapapanubag si Duterte. Human ang walo ka tuig, nag-imbestigar ang ICC, ug ang Kongreso nagsusi sa mga pagpamatay. Ang ubang mga testigo, lakip ang mga opisyal sa kapolisan ug kanhi membro sa mga death squad, nagpatim-aw na.

Sa gihapon, nagpatigbabaw ang pagkadili masilotan. Nagapadayon ang mga pagpamatay nga lambigit sa druga. Nagpabiling gamhanan ang pamilyang Duterte, ug dakong mga bahin sa nasod ang nagsuporta gihapon kanila. Sa daghang paagi, ang ato usa gihapon ka nabuak nga nasod diin ang mga gamhanan nagpakatagbaw sa pagkadili masilotan sa korapsiyon ug pagpangabuso sa mga tawhanong katungod.

Posible ang indibiduwal nga pagkatubos, sama sa kaso ni Matobato. Pero unsay gikinahanglan aron matubos ang usa ka tibuok nasod? (Sheila S. Coronel / Philippine Center for Investigative Journalism)